kutubhona

Аллоҳгагина ибодат қиламиз, деган жавоблари тақлид ёки отасининг кўрсатмасига қараб эмас, ақлий қаноатдан, ҳақиқий имондан келиб чиқиб берилган жавоблигига далолат қилади. Гўё уларда олдин бу ҳақда ҳеч қандай маълумот бўлмагандай. Улар тақлиддан эмас, эътиқоддан келиб чиқиб жавоб бераётгандай. Араблар ноаниқ нарсалар хусусида сўрашганида (турдош отларга нисбатан) нима сўзини қўллашади. Аниқ нарсани сўрашганида эса (атоқли отларга нисбатан эса) ким сўзини ишлатишади ва бу сўз фақат ақлли жонзотга нисбатангина қўлланади. Ақлли жонзотнинг ўзи ҳақида сўрашганида ман (ким) сўзини, унинг сифатлари ҳақида сўрашганида эса ма (нима, қанақа) сўзини ишлатадилар. Зайд ўзи нима, фақиҳми ёки табибми? (Ўзбек тилида бундай ўринда ким сўзи қўлланади)

مَا تَعْبُدُونَ مِن بَعْدِي
(Мендан кейин нимага ибодат қиласизлар?). Бу савол бамисоли уларнинг маъбуди ҳақидаги дастлабки, илк савол. Бамисоли улар сўралаётган маъбуд ҳақида ҳали ҳеч қандай маълумотга эга эмаслар. Токи, жавоблари ҳеч қандай далилга асосланмаган тақлиддан ёки эшитиб, билиб юрган маълумотларидан келиб чиқиб эмас, қатъий билимдан, аниқ ишончдан келиб чиққан жавоб бўлсин.

آبَائِكَ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ
(Оталаринг Иброҳим, Исмоил ва Исҳоқларнинг). Иброҳим ва Исҳоқ а.с. Яъқуб а.с.нинг отаси ва бобоси. Шунга кўра уларнинг ота-боболари деб номланиши табиий. Исмоил а.с.чи? У киши Яъқуб а.с.нинг амакиси. Араблар амакиларни оталар қаторида кўрадилар. Пайғамбар с.а.в. айтадилар:

«عَمُّ الرَّجُلِ صِنُوُّ أَبِيهِ»
«Кишининг амакиси отасининг худди ўзидир».6 Яна у зот Аббос хусусида

«هَذَا بَقِيَّةُ آبَائِى»

«Бу менинг ота-боболаримдан қолган (ёдгор)им»,7 деганлар.

5- Охирги оятда яҳудлар ва насороларга хитобан шундай дейиляпти: Иброҳим, Исмоил, Исҳоқ, Яъқуб ва унинг болаларига туҳмат қилишдан, уларни яҳуд ёки насоро бўлган, дейишдан тийилинглар. Шаънингизни кўтариш учун ўзларингизни уларнинг сафига қўшманглар. Негаки, аслида бундай эмас. Улар яхши амалларни қилиб кетган зотлардир. Сизлар эса қилган ёмон ишларингиз касофатидан ҳалокат сари бораётган кимсаларсиз.

(6) Муслим: 983, Термизий: 3758, Абу Довуд: 1623, Аҳмад: 1/94.

(7) Тафсири Байзовий: 1/191.